BEPALEN JE HORMONEN JE GEWICHT?

Bij overgewicht is de eerste logische stap om je energie-inname te verlagen en het energieverbruik te verhogen zodat een negatieve energiebalans ontstaat. Een goed functionerend lichaam lokaliseert in dat geval de opgeslagen vetreserves om als brandstof te gebruiken. Maar niet altijd geldt het gezegde “ieder pondje gaat door het mondje”.

Wat als afvallen niet lukt?
Het komt vaker voor dan gedacht dat minder eten en meer bewegen niet het gewenste effect oplevert. Tot voor kort dachten wetenschappers dat overgewicht door medische oorzaken slechts bij 2 tot 5% van de gevallen aan de orde was. Op 8 mei 2020 werd een onderzoek gepubliceerd dat gedaan is onder 282 kinderen met ernstige obesitas. Hieruit bleek dat bij 54 van de onderzochte kinderen medische factoren de oorzaak waren van het overgewicht. Dit is 19%! (1) Dit onderzoek onderbouwt mijn overtuiging dat overgewicht een symptoom is van hormonen die niet in balans zijn!

De hormonale oorzaken die in dit onderzoek worden behandeld zijn eigenlijk overlevingssystemen die in werking treden wanneer de hersenen of het immuunsysteem evolutionair reageren om te kunnen overleven. De volgende systemen komen aan bod:
* Cortisol resistentie
* Leptine resistentie
* Insuline resistentie
* Hypothyreoïdie

Het ontstaan van de hormonale systemen

Onze lichaamssystemen zijn door evolutie ontstaan door aanpassing aan de grootste bedreigingen gedurende het bestaan van de mensheid. Vanuit evolutionair oogpunt zijn de primaire doelstellingen:
1. Groei en Overleven (insuline)
2. Voortplanten (oestrogeen,progesteron en testosteron)
3. Alert zijn, aanzet tot handelen (cortisol)
4. Stofwisseling en temperatuur regelen (schildklier)
5. Slaap (melatonine)

Dit is ook de volgorde van belang, echter bij voortdurende stress ‘ ruilen’ deze van plaats en wordt eerst Cortisol, daarna Insuline en daana pas voortplanting het belangrijkst. Drie van de grootste bedreigingen die de mens gekend heeft zijn honger, dorst en dreigend gevaar. Als reactie op elk van deze bedreigingen heeft het menselijk lichaam door miljoenen jaren heen een strategie ontwikkeld om te kunnen overleven. Het lichaam is niet aangepast op moderne problemen zoals fast food, financiële zorgen en aanhoudende prestatiedruk.

Voorbeelden:
▶️Dreigend gevaar
Om te kunnen anticiperen op (dreigend) gevaar is het Adrenaline-Noradrenaline-Cortisol systeem ontstaan. Dit zijn de zogeheten stresshormonen.
* Selectief voordeel: lichaam is klaar voor vecht- of vluchtreactie
* Huidige consequentie: angst, slapeloosheid, depressie
▶️Dorst
Om te voorkomen dat de mens stierf van de dorst is het Arginine -Vasopressine (antidiuretisch hormoon) systeem ontstaan.
* Selectief voordeel: waterbesparing
* Huidige consequentie: hypertensie (hoge bloeddruk)
▶️Honger
Om periodes van voedselschaarste te overleven zijn de systemen Insulineresistentie en Leptineresistentie ontstaan.
* Selectief voordeel: energiebesparing
* Huidige consequentie: obesitas, metabool syndroom

Stress en de aanmaak van cortisol

Adrenaline – Noradrenaline –  Cortisol
De stress die veel mensen vandaag de dag ervaren is geen kortdurende stress zoals het moeten wegrennen voor een wild dier. De stress is vaak van langdurige aard door moderne problemen zoals werkdruk, relatieproblemen of een hoge hypotheek. Het gaat dan over langdurige spanning of angst, wat er voor zorgt dat het lichaam in opperste staat van paraatheid komt. Door dit beschermingsmechanisme tegen gevaar vanuit de oertijd konden we snel de nodige actie ondernemen: fight, freeze or flight. Tegenwoordig hoeven we meestal niet meer weg te rennen, maar de lichamelijke reactie op stress is nog precies hetzelfde: alertheid, verhoogde hartslag, diepere en snellere ademhaling en een opgejaagd gevoel.

Wat gebeurt er in het lichaam bij stress?
Bij acute stress worden adrenaline en noradrenaline aangemaakt. Deze hormonen zorgen voor een versnelde hartslag, zodat er meer zuurstof naar de spieren gaat om te kunnen vechten of vluchten. Bij langdurige stress stuurt de ‘opperregelaar’ in je hersenen, de hypothalamus, de hormoonklier hypofyse aan om de bijnieren cortisol te laten produceren. Dit systeem noemen we de HPA-as (Hypothalamus, Pituitary, Adrenal), in het Nederlands hypothalamus-hypofyse-bijnier as. Cortisol zorgt ervoor dat er glucose wordt vrijgemaakt uit vetweefsel en spierweefsel om voldoende energie te hebben om te kunnen vechten of vluchten.


Cortisol en buikvet

Cortisol heeft een directe invloed op de hoeveelheid buikvet. Wanneer het grootste gedeelte van iemands lichaamsvet zich op de buik bevindt, het zogenaamde viscerale vet (en de overgang hier niet verantwoordelijk voor is), dan is de kans groot dat dit het gevolg is van een te hoge productie van het hormoon cortisol óf het onvermogen van de lever om een teveel aan cortisol af te breken. Cortisol zorgt ervoor dat in een stresssituatie eiwitten uit spierweefsel worden omgezet in glucose (suiker) om energie te leveren. Deze suiker komt in de bloedbaan terecht zodat je genoeg brandstof hebt voor de vecht- of vlucht reactie. Wanneer deze energie niet wordt verbruikt dan wordt de vrijgekomen glucose vervolgens omgezet in vet dat op de buik belandt.

Cortisol resistentie

Bij chronische stress wordt constant cortisol aangemaakt. De cortisolreceptoren zijn daardoor continu bezet. Op den duur worden de cellen echter steeds ongevoeliger voor cortisol en raakt bovendien je bijnier uitgeput.

Symptomen cortisol resistentie:

* Vet bevindt zich voornamelijk op de buik, verder dunne ledematen
* Niet kunnen inslapen
* Moe wakker worden
* Weinig spieren
* Concentratiestoornissen
* Gevoel van uitputting (ochtend)
* Verhoogde stressgevoeligheid
* Verlaagde pijndrempel
* Verhoogde spierspanning
* Slecht korte termijn geheugen

Leptine resistentie

Leptine is een verzadigingshormoon. In gezonde toestand komt het hormoon leptine vrij na een maaltijd waardoor het verzadigingsgevoel optreedt. Het wordt aangemaakt in de vetcellen wanneer deze voldoende gevuld zijn en doorgegeven aan de hersenen om het signaal te geven dat er genoeg gegeten is en dat er vet verbrand mag worden. Een laag leptinegehalte is voor het brein een signaal dat er meer gegeten moet worden en minder vet verbrand mag worden. Op deze manier reguleert leptine het honger- en verzadigingsgevoel, het energieniveau en hoeveel lichaamsvet er verbrand mag worden. Wanneer het immuunsysteem echter leptineresistentie inzet als strategie om zoveel mogelijk energie ter beschikking te hebben om te kunnen overleven, dan is er wel leptine aanwezig maar de hersenen registreren het niet. Onweerstaanbare honger en een verlaagde vetverbranding zijn het gevolg. In het geval van leptineresistentie komt het overgewicht in directe zin dus wel door een positieve energiebalans, maar is een onderliggend probleem de indirecte oorzaak. Dit zal eerst opgelost moeten worden zodat het immuunsysteem tot rust komt en de hormoonbalans herstelt. Leptineresistentie wordt ook veroorzaakt door insulineresistentie en deze twee gaan vaak samen.

Symptomen van leptine resistentie:

* Overgewicht
* Geen maaltijd kunnen overslaan
* Altijd honger
* Onverzadigbaar
* Grote eetlust
* Bijna nooit koorts
* Weinig energie
* Geen zin om te bewegen
* Moeite met afvallen

Insulineresistentie

Net als bij de stressrespons worden weefsels die in eerste instantie minder van belang zijn om te kunnen overleven insulineresistent gemaakt. Hierdoor kunnen ze geen glucose meer opnemen en blijft er meer glucose beschikbaar voor het immuunsysteem. Insulineresistentie zorgt voor een continu hoog insulinegehalte in het bloed. Het doel is zoveel mogelijk energie beschikbaar stellen om het immuunsysteem werkend te kunnen houden. Een continu hoge insulinespiegel blokkeert echter ook de vetverbranding. In een gezonde situatie treedt glucagon in werking op het moment dat de insulinespiegel laag is. Glucagon is de tegenhanger van insuline en maakt energie vrij uit glycogeen en vet. Dit proces is geblokkeerd bij insulineresistentie.

Symptomen van insulineresistentie:

* Acné
* Buikvet
* Hypertensie (hoge bloeddruk)
* Mannelijke lichaamsbeharing bij vrouwen
* Donkere nek of oksels
* Onbedwingbare behoefte aan zoet
* Onrust
* Peesontstekingen
* Niet kunnen stoppen met eten bij 80% verzadiging

Hypothyreoïdie

Een derde strategie van het immuunsysteem om meer energie ter beschikking te krijgen is stofwisseling via de schildklier op een laag pitje te zetten (hypothyreoïdie). Een vertraagde schildklier zorgt er op deze manier ook voor dat door het verlaagde energieverbruik meer energie overblijft voor het immuunsysteem. (4)

Symptomen van hypothyreoïdie

* Onverklaarbare gewichtstoename
* Bindweefselproblemen
* Koude handen/voeten
* Libidoverlies
* Cyclusklachten
* Chronische vermoeidheid
* Haaruitval
* Zwakke nagels
* Spierkrampen
* Gebrek aan eetlust

Laaggradige ontsteking als oorzaak

Zo zie je dat er hormoonsystemen bestaan die afvallen kunnen bemoeilijken en zelfs praktisch onmogelijk kunnen maken. Vaak ligt hier laaggradige ontsteking aan ten grondslag. Laaggradige ontsteking betekent dat je immuunsysteem continu op een laag pitje geactiveerd is.
De hersenen en het immuunsysteem zijn de twee belangrijkste systemen voor overleving en krijgen daarom voorrang op alle andere systemen van het menselijk lichaam als het gaat om het opnemen van voedingsbronnen, inclusief glucose.
Het immuunsysteem wordt geactiveerd bij infecties en verwondingen maar ook door allerlei moderne leefomstandigheden zoals stress, toxines en een ongezond voedingspatroon. In een normale, gezonde situatie wordt het immuunsysteem geactiveerd om ziekteverwekkers op te ruimen en daarna weer uitgezet. Wanneer het probleem echter niet tijdig wordt opgelost reageert het lichaam hierop door het immuunsysteem voortdurend een beetje te activeren. Dit noemen we laaggradige ontsteking. Het is een noodoplossing om ervoor te zorgen dat verdere vermenigvuldiging van ziekteverwekkers geminimaliseerd wordt.
Eigenlijk hoort het immuunsysteem niet constant ‘aan’ te staan. Een immuunsysteem in rust verbruikt slechts 5 gram glucose per dag. Een geactiveerd immuunsysteem kost wel 300 g glucose per dag. Het kost dus heel veel energie om continu aan te staan. Om aan deze energie te komen kan het immuunsysteem de strategieën cortisol resistentie, leptine resistentie, insuline resistentie en hypothyreoïdie inzetten. Het wint hierbij van de hersenen als het gaat om energievoorziening. Het doel is om je te beschermen en te laten overleven. Het is dus gunstig in het kader van kunnen overleven, maar zeker niet voor je lichaamsgewicht.

Herken jij jezelf in bepaalde symptomen en vermoed je dat dit bij jou speelt? Neem dan contact met me op, ik ben naast hormoontherapeut ook gecertificeerd voedings- en leefstijlcoach en suppletie adviseur. Samen kunnen we jouw puzzel leggen en een oplossing voor jouw problemen vinden!

Bronnen
* PLOS ONE | https://doi.org/10.1371/journal.pone.0232990 May 8, 2020
* An Evolutionary Perspective on the Obesity Epidemic. Trends in Endocrinology and Metabolism. 2018
* The Selfish Immune System when the Immune System Overrides the ‘Selfish’ Brain Leo Pruimboom 1,2,*, Charles L Raison3 , Frits A.J. Muskiet1 Review J Immunol Clin Microbiol. 2020;5(1):1-34